3-4 Nisan tarihleri arasında Özbekistan’ın Semerkant şehrinde Avrupa Birliği (AB) ve beş Orta Asya ülkesi arasında AB-Orta Asya zirvesi gerçekleşmiştir. İlk kez gerçekleştirilen AB-Orta Asya zirvesi, AB’nin son dönemde Orta Asya’ya artan ilgisini yansıtmaktadır. Orta Asya ülkelerine yönelik ilk strateji belgesini 2007 yılında kabul eden AB,  2019 yılında “AB ve Orta Asya Ortak Bildirisi: Daha Güçlü Bir Ortaklık İçin Yeni Fırsatlar” adıyla güncellenmiş strateji belgesini kabul etmiştir.[1] 2020’lerin başından itibaren AB, Orta Asya ülkeleri ile ekonomi, iklim değişikliği, ticaret ve güvenlik ile ilişkili alanlarda ilişkilerini güçlendirme yoluna gitmiştir. Bu açılımda, Rusya-Ukrayna Savaşı’nın bölgesel etkileri ve savaş nedeniyle Rusya’ya uygulanan yaptırımlar önemli rol oynamıştır. Rusya’ya uygulanan yaptırımların etkili olması için Orta Asya ile iş birliği yapmak gerektiği belirtilmiştir.[2] AB, yakın iş birliği için Türkmenistan dışındaki dört Orta Asya ülkesiyle “Gelişmiş Ortaklık ve İş Birliği Anlaşmaları”nı (EPCA) hayata geçirmiştir. 2021 yılında ise, Çin’in başlattığı Kuşak ve Yol Girişimi’ne alternatif olarak “Küresel Geçit Projesi”ni ilan etmiştir. Küresel Geçit Projesi; dijital, enerji ve ulaşım sektörlerinde demokratik ve iyi yönetişim ilkeleri doğrultusunda, temiz ve sürdürülebilir projeleri hedefleyen 300 milyar euroluk yatırım girişimidir.[3] AB, Orta Asya ülkelerini bu projeye dahil etmiştir. 2023 yılında ise, Orta Asya’ya yönelik “AB ile Orta Asya Arasındaki Bağların Derinleştirilmesine Yönelik Ortak Yol Haritası” adlı yol haritasını kabul etmiştir.[4]

AB’nin “Genelleştirilmiş Tercihler Sistemi”nden yararlanan Orta Asya ülkelerindeki doğrudan yabancı yatırımların %40’tan fazlasını, AB yatırımları oluşturmaktadır.[5] Enerji, kıymetli madenler, yeşil dönüşüm, dijital yatırımlar gibi alanlarda AB’ye çeşitli iş birliği alanı sunan bölge ülkeleri, Rusya-Ukrayna savaşı nedeniyle ulaşım alanında da Trans-Hazar Uluslararası Ulaştırma Rotası ile AB’ye alternatif bir güzergah sunmaktadır. 2024 yılında AB, Küresel Geçit stratejisi doğrultusunda Küresel Geçit Yatırımcıları Forumu’nda, Avrupa ve Orta Asya’yı bağlayan Trans-Hazar Uluslararası Ulaştırma Rotası ulaşım ve lojistik projelerine 10 milyar Euro tutarında yatırım taahhüdünde bulunmuştur.[6] Dönemin AB Dış İlişkiler ve Güvenlik Politikası Yüksek Temsilcisi Josep Borrell; güvenlik, ulaşım, enerji çeşitliliği ve küresel zorluklarla mücadele için Orta Asya ülkelerinin son dönemde AB için önemli bir ortak haline geldiğini dile getirmiştir.[7]

AB-Orta Asya zirvesinden kısa bir süre önce, 27-28 Mart tarihlerinde AB Dış İlişkiler ve Güvenlik Politikası Yüksek Temsilcisi Kaja Kallas; Türkmenistan, Özbekistan ve Kazakistan’ı ziyaret ederek zirve hazırlıkları hakkında görüşmeler gerçekleştirmiştir.[8] 27 Mart tarihinde Kallas’ın katılımıyla Türkmenistan’da “AB-Orta Asya Dışişleri Bakanları 20. Toplantısı” gerçekleşmiş ve ticaret, iklim değişikliği, demokrasi ve yaptırımlar gibi konuların ele alındığı 23 maddelik Ortak Bildiri yayınlanmıştır.[9]

AB-Orta Asya Zirvesi’ne beş Orta Asya liderinin yanı sıra, AB Konseyi Başkanı Antonio Kosta ve Avrupa Komisyonu Başkanı Ursula von der Leyen ve AB'ye bağlı uluslararası finans kuruluşlarının üst düzey yöneticileri katılmıştır.[10] Zirvede AB-Orta Asya ticareti açısından esas olarak ulaşım, enerji, kıymetli madenler ve yeşil yatırımlar öne çıkmıştır. Bu durumda, AB’nin yeni enerji kaynaklarına ve kıymetli madenlere erişim ihtiyacı rol oynamıştır. Zirvenin en önemli sonucu, AB ve Orta Asya ülkeleri arasındaki ilişkilerin “stratejik ortaklık” seviyesine yükseltilmesidir. AB, bölgeye yönelik ulaşım, kıymetli madenler, enerji ve iklim ve dijital bağlantı projelerine yönelik 12 milyar dolarlık yatırım paketi açıklamıştır. Zirve sonunda, “AB-Orta Asya Zirvesi Ortak Bildirisi” yayınlanmıştır. Ortak Bildiri’de; 2019 AB Orta Asya Stratejisi ve 2023 Ortak Yol Haritası hedefleri doğrultusunda iş birliğinin derinleştirilmesi hedeflenmektedir. Ortak Bildiri’de, Rusya’ya yönelik yaptırımların aşılmasının önlenmesi, ortak güvenlik zorlukları, Trans-Hazar Ulaşım Koridoru ve Orta Koridor’a altyapı desteği, kıymetli madenler için iş birliği ve tedarik zincirleri, Ukrayna ve Afganistan sorunu, su ve enerjide iş birliği, iklim değişikliği, demokrasi ve insan hakları, terörizm ve radikalizmle mücadele konuları ele alınmıştır.[11]

AB-Orta Asya ülkelerinin derinleşen iş birliğinde Orta Asya ülkeleri açısından, Özbekistan ve Kazakistan’ın başta Fransa olmak üzere AB ülkeleri ile giderek yakın ilişkiler geliştirmelerinde görüldüğü gibi, dış politika araçlarını ve partnerlerini çeşitlendiren stratejilerinin rol oynadığı belirtilmektedir.[12] Zirve esnasında Orta Asya liderleri AB ile ilişkilerini ulusal hedefleri doğrultusunda derinleştirmek istediklerini ifade etmiştir.[13] Bu açıdan AB’nin, özellikle yeşil dönüşüm politikalarıyla Orta Asya’nın kalkınma hedeflerini desteklediği görülmektedir.

Orta Asya ülkeleri ve Avrupa arasındaki bölgesel bağlantının güçlendirilmesi, Orta Koridor ve Trans-Hazar Ulaşım Koridoru yatırımlarının ana gündem maddelerinden birini oluşturduğu AB-Orta Asya Zirvesi’nde, Türkiye’nin yer almaması; zirve hedeflerinin hayata geçirilmesi için eksiklik taşımaktadır. Türkiye, bölge ülkelerinin bağımsızlıklarını kazandığı tarihten itibaren ulaşım, ekonomi, kültür konularında çeşitli kurumsal girişimlerle iş birlikleri yürütmüş, yıllar içinde bağlarını derinleştirmiştir AB; Rusya, Çin, Türkiye veya İran gibi bölgede kültürel, güvenlik, ekonomik açıdan derin bağlara sahip bir aktör konumunda değildir. Açıkladığı yatırım paketleri ise tek başına, diğer aktörlerden üstün bir konuma sahip olmasına yeterli değildir. Bu bağlamda, AB’nin Orta Asya ülkelerine bir blok olarak yaklaştığı ve ilişkilerini derinleştirdiği söz konusu yeni stratejisine, Türkiye’nin dahil edilmesi AB’nin politikalarını güçlendireceği gibi bölgenin entegrasyonunu da kuvvetlendirecektir. Ancak AB, bir kez daha Türkiye’yi ötekileştirme yaklaşımını sürdürdüğü, AB içindeki Türkiye karşıtlığına pirim verdiği izlenimi vermektedir.

*Görsel: Euronews, https://tr.euronews.com/my-europe/2025/04/04/semerkant-zirvesi-ab-ve-orta-asya-ulkeleri-ortaklik-anlasmasi-imzaladi