Geçtiğimiz günlerde Ermenistan’a giriş ve çıkışlarda pasaportlara vurulan damgalardaki Ağrı Dağı simgesini 1 Kasım 2025 itibarıyla kaldırılması[1], Ermenistan’da muhalefetin ve ülke dışında da diasporanın militan kesiminin tepkisini çekmiştir. Paşinyan’ı hâlihazırda barış antlaşması ve normalleşme süreçleri özelinde fazla taviz vermekle suçlayan bu gruplar, damga konusunda da benzer suçlamalarına devam etmiştir.

Bilindiği üzere Ağrı Dağı, mitolojik olarak Ermeniler için kutsiyet atfedilen[2] ve bu sebeple tartışmaların zaman zaman odağında bulunabilen bir unsurdur. Damgalardaki Ağrı Dağı simgesinin kaldırılması da Türkiye ile normalleşme ve bu sürecin sonucu olarak sınırların açılması ihtimali hususunda yaşanan gelişmelerin bir parçası olarak gösterilmektedir. Diasporanın ve muhalefetin tepkisini çeken bu yaklaşım yeni değildir. Paşinyan mevzubahis düzenlemeden aylar önce Ermenistan’ın milli marşının, devlet armasının, tarih kitaplarındaki müfredatın değişeceğine dair açıklamalarda bulunmuştur. Ağrı Dağı simgesinin pasaport damgalarından kaldırılması da aslında bu bilinen sürecin bir adımıdır.

Türkiye ile Ermenistan’ın normalleşme sürecine dair engellerden biri olan ve toprak talebine dayandırılan bu simgesel unsurlar, yalnızca pasaport damgaları ile sınırlı değildir. Pasaportlarda Ağrı Dağı simgesinin bulunması tek başına uluslararası hukuk ve teamüller gereğince kesin bir şekilde Türkiye’den toprak talebinde bulunulması anlamına gelmeyebilir fakat konu yalnızca bu hususi olaydan ibaret olmadığı gibi, diplomatik açıdan da Türkiye’nin meşru ve tanınan toprakları dâhilinde bulunan bir coğrafi unsurun pasaport damgalarında kullanılması hâlihazırda hassas olan ilişkiler bakımından hoş bir görünüm yaratmamaktadır. Bununla birlikte, toprak talebinde bulunulduğuna dair tek ibare de pasaport damgaları değildir.

Ermenistan’ın resmi devlet arması incelendiğinde, armanın tam ortasında duran Ağrı Dağı sembolü net bir şekilde gözlemlenebilir durumdadır.[3] Armadaki birtakım başka semboller ile çevrelenmiş ve görsel olarak hepsinden daha önce ve ortaya konulmak suretiyle vurgulanmış Ağrı Dağı sembolü, Ermenistan devletinin resmi armasında durmakta, yani Ermenistan’ın tanıtıcı, ayırt edici ve önemli bir simgesi gibi uluslararası kamuoyuna sunulmaktadır. Oysa, Ağrı Dağı fiilen Ermenistan topraklarında değildir, ikili ilişkilerini iyileştirmeye çalıştığı Türkiye’nin meşru ve tanınan sınırları içinde bulunmaktadır.

Dikkate değer olan bir başka husus ise eski devlet başkanı Serj Sarkisyan’ın, Ermenistan’da düzenlenen bir yarışmada verdiği demeçte Ermeni gençlere “Karabağ’ı biz aldık, Ağrı’yı da size bıraktık.” sözleridir. Sarkisyan, kendi neslinin üstüne düşen görevi tamamlayarak Karabağ’ı aldığını, kendinden sonraki neslin görevinin ise Ağrı Dağı ile birlikte “Batı topraklarını” almak olduğunu vurgulayarak açıkça Türkiye’nin meşru ve tanınan toprakları üstünde hak iddia etmiştir.[4] Hatta ülkesinin gençlerini başka bir ülkenin toprağına tecavüz etmeye azmettiren ifadelerde bulunmuş, bu yönüyle bir devlet başkanı olarak sağduyu yerine uydurma bir nefret söyleminin peşinden giderek iktidar olduğu dönem için Ermenistan’ın bölge ülkeleri bağlamında refah ve istikrar sağlayacağına dair umut ışıklarını yok etmiştir. Zürih Protokolleri’nin üstünden pek de zaman geçmeden yapılan bu hata, Ermenistan-Türkiye ilişkilerinin normalleşmesi ve bölge barış, refah ve istikrarını kuşkusuz zedelemiştir.

Azerbaycan-Ermenistan arasında kaydedilen ilerlemeye rağmen barış antlaşmasının imzalanması için bir engel olma niteliğini koruyan anayasa değişikliği konusu, taraflar arasındaki süreçten bağımsız olarak Ermenistan’ın toprak taleplerine dair büyük bir kanıt olarak gözlemlenebilmektedir. Anayasa’nın giriş kısmında kutsiyetle atıf yapılan Bağımsızlık Bildirgesi günümüzde Türkiye sınırları içinde yer alan bazı bölgeleri “Batı Ermenistan” olarak nitelendirmekte ve bu toprakların Ermenilere ait olduğu iddiası barındırmaktadır. Anayasa’nın değişeceği ve yalnızca tarihi bir belge olduğu iddia edilen Bağımsızlık Bildirgesi’ne yapılan atfın kaldırılacağı birkaç kez Ermenistan yetkilileri tarafından belirtilmiştir. Değişikliğe dair taslağın hazırlanması ve ilgili toplantılar için devamlı olarak tarih verilmektedir, fakat herhangi bir ilerleme kaydedildiğini söylemek güçtür.

Görüldüğü üzere Ermenistan’ın birtakım semboller ve hukuki belgeler aracılığıyla Türkiye’de toprak talebinde bulunduğunu iddia etmenin gerekçeleri bulunmaktadır. Hukuken tek başına pasaport damgası bir ülkeden toprak talebinde bulunulduğu anlamına gelmeyebilir fakat Ermenistan tarihinde bu haksız talebe dair daha ciddi kanıtlar bulunmaktadır. İkili ilişkilerin normalleşme sürecine girdiği ve yapılan toplantıların, ziyaretlerin gösterdiği üzere ilerleme kaydedilen bu süreçte bahsedilen sembol ve belgeler iyi komşuluk ilişkilerine zarar veren unsurlar olarak varlığını korumaktadır.

Sonuç olarak, pasaport damgalarından Ağrı Dağı sembolünün kaldırılması olumlu bir gelişmedir fakat yeterli değildir. İlişkilerin normalleşmesi için devlet armasında da bulunan aynı sembol kaldırılmalı ve devletin egemenlik alametlerinde bulunan Türkiye karşıtı unsurlar ortadan kaldırılmalı, “Batı Ermenistan” söylemine son verilmelidir. Yürütülen normalleşme sürecinin ve uluslararası teamüllerin gereği budur, çağdaşlaşma yolunda çaba sarf ettiği görülen Paşinyan iktidarının da, söylemleri doğrultusunda, bu adımları gerçekleştirmesi beklenmektedir.

*Görsel: Report