BRICS 17. Liderler Zirvesi, 6-7 Temmuz tarihlerinde Brezilya'nın Rio de Janeiro kentinde "Daha Kapsayıcı ve Sürdürülebilir Yönetim için Küresel Güney İşbirliğini Güçlendirmek" temasıyla gerçekleşmiştir. Zirvede küresel yönetişim sisteminde reform, çok taraflılık, Küresel Güney’in daha fazla temsili, iklim değişikliği, yapay zeka yönetişimi, dijital uçurum, küresel sağlık gibi konular gündeme gelmiştir. Oluşuma ilgi gösteren ancak henüz bir statüsü bulunmayan Türkiye, zirveye Dışişleri bakanı düzeyinde katılım sağlamıştır. Zirve gerçekleşirken ABD Başkanı Trump, BRICS zirvesinden ABD karşıtı kararların çıkması halinde BRICS ülkelerine ek gümrük vergileri getirileceğini söylemiştir.[1] Bu yaklaşım BRICS üyelerinin BRICS’i açıkça Batı karşıtlığında konumlandırmamasında etkili olmaktadır. Brezilya, Hindistan gibi ülkeler dış politika öncelikleri nedeniyle BRICS’i daha tarafsız, Batı Dışı bir yere konumlandırmak istemektedir.

Çin, zirveye ilk kez lider düzeyinde değil Başbakan düzeyinde katılım göstermiştir. Bu durumun temel sebebinin, ABD ile ticaret görüşmelerinin devam etmesinin ve Çin’in iç politika hedeflerine odaklanmasının olduğu ileri sürülmektedir.[2] Çin’in Devlet Başkanı düzeyinde katılım göstermemesi Çin’in Küresel Güney ile kurduğu ilişkilerdeki liderlik rolünün ve bu roldeki BRICS’in etkisini azaltma riski taşımaktadır. Küresel yönetişim liderliğinde ABD ile rekabet halinde olan Çin’in temsil düzeyi bu liderliği üstlenecek aktör olması görüşünü sorgulatmıştır. Bu durum küresel yönetişimde liderlik rolünün farklı koşullar etrafında şekillendiğini gündeme getirmiştir.[3] Öte yandan Rusya, Devlet Başkanı Putin’in Uluslararası Ceza Mahkemesi tarafından çıkarılan yakalama kararı nedeniyle video konferans aracılığıyla mesaj göndermiş ve Dışişleri Bakanı düzeyinde katılım sağlamıştır. Putin mesajında, uluslararası neoliberal sistemin çöktüğünü ifade etmiştir.

17. Liderler Zirvesi’nde ortak ülke statüsünde genişlemeye gidilerek Kazakistan, Özbekistan, Malezya, Tayland, Vietnam, Küba, Belarus, Bolivya, Nijerya, Uganda’nın aralarında bulunduğu on ülke ortak ülke olarak kabul edilmiştir.[4]  Kazakistan ve Özbekistan’ın ortak ülke olarak kabul edilmesiyle BRICS, Orta Asya ülkeleri ile ilk kez üyelik için ilişki kurmuştur. Kazakistan, BRICS ile tam üyelik yerine ortak üye statüsünde ilişkiler geliştirmeyi hedeflemekteydi. Ortak üye olma isteği, Kazakistan’ın BRICS ile sınırlı bir ilişki kurmayı amaçladığını göstermektedir. Bu tercihte, Kazakistan’ın Rusya ile ilişkilerinin ve dış politika araçlarını çeşitlendirme hedefinin rol oynadığını öne sürmek mümkündür.[5]

Endonezya ise Ocak 2025 tarihinde tam üye olmasının ardından liderler zirvesine ilk kez katılım sağlamıştır. Brezilya Devlet Başkanı Silva, BRICS’in 1955 yılında Endonezya’da toplanan Bandung Bağlantısızlar Hareketi’nin tezahürü olduğunu ve çok kutuplu bir dünya düzenini savunan Bandung Konferansı'nın ruhunu temsil ettiğini ve dile getirmiştir.[6] 2024 yılında tam üye olan İran ise haziran ayında yaşanan İran-İsrail çatışmasının ardından zirveye Dışişleri Bakanı düzeyinde katılım göstermiştir. Zirve sonrasında yayınlanan Rio Deklarasyonu’nda İran’a gerçekleştirilen saldırılar kınanmış ancak saldırganların adları anılmamıştır. Bu durum BRICS’in ortak anlayışının sınırlarını yansıtmaktadır. Ayrıca BRICS’in düşük profilde bir politika izlemesinin örneği olduğu ileri sürülmüştür.[7] Bu durum BRICS’in açıkça bir “taraf” olmak istemediğini göstermektedir.

BRICS’in genişlemesi Küresel Güney’in daha fazla temsiline ve iklim, sağlık, dijital adaletsizlik gibi sorunlarının gündeme gelmesine olanak sağlamaktadır. Ayrıca Batı merkezli uluslararası sistem anlayışının daha yüksek sesle sorgulanmasına katkı sunmakta, küresel yönetişimde reform gibi talepleri gündeme getirmektedir.  Ancak üye genişlemeleri ile beraber BRICS üyelerinin farklı rejim türlerine, dış politika önceliklerine, ekonomik ve siyasi hedeflere sahip olmaları nedeniyle BRICS’in yekpare bir yaklaşım geliştirmesi zorlaşmaktadır. Bir başka ifadeyle üyeler arasında “ortak değerler” bulunduğunu söylemek güçtür. Öte yandan başta Hindistan ve Çin olmak üzere üyeler arasında çeşitli siyasi problemler vardır. Daha da önemlisi grup üyelerinin BRICS’i konumlandırmasında da farklılıklar bulunmaktadır. Örneğin Hindistan ve Brezilya, ABD veya Batı karşıtı bir konumlandırma yerine Bağlantısızlar Hareketi gibi Batı dışı bir konumlandırmayı tercih etmektedir. Yakın zamanda Güneydoğu Asya ülkeleri üzerinde yapılan bir çalışmada görüldüğü üzere, son yıllarda Çin ile ilişkileri yakınlaşma eğilimi olsa da, ABD-Çin arasında dengeli bir siyaset takip eden Endonezya’nın da benzer bir tutum izlemesi muhtemeldir.[8] Öte yandan de-dolarizasyon konusunda da farklı görüşler bulunmaktadır. Mart 2025 tarihinde Hindistan’ın de-dolarizasyon sürecine sıcak bakmadığını ifade ederken, Rusya ortak para birimini daha önceleri gündeme getirmiştir. [9] Öte yandan ABD Başkanı Trump’ın BRICS içinde oluşacak ortak para birimine karşı, ek tarife tehdidinde bulunması göz önünde tutulmalıdır. Son zirvede ele alınan iklim değişikliği sorunu ile bağlantılı şekilde karbon emisyonlarının azaltılma hedefi hakkında üye olan Körfez ülkeleri, Rusya ve Brezilya başta olmak üzere iklim değişikliğinden daha fazla etkilenen ülkelerin de farklı tutumlar izlemesi muhtemeldir. Tüm bunlar BRICS’in içindeki farklı siyasi ve ekonomik hedeflerin varlığından kaynaklanmakta ve yeni genişlemelerle derinleşme riski barındırmaktadır.

Zirvede sonunda Rio de Janeiro Deklarasyonu yayınlanmıştır. Deklarasyonda BM Şartı, uluslararası hukuka bağlılık, küresel yönetişimde reform, finans sağlık iklim değişikliği, uluslararası sorunlar gibi konular ele alınmıştır. İran’a yapılan nükleer saldırıların kınanmasının yanı sıra Rusya’nın sivilleri hedef alan saldırıları da kınanmıştır. Ayrıca BRICS Liderler Çerçeve İklim Finansmanı Bildirgesi, BRICS Liderler Yapay Zeka Küresel Yönetimi Bildirgesi ve BRICS Sosyal Olarak Belirlenen Hastalıkların Ortadan Kaldırılması Ortaklığı belgeleri imzalanmıştır.

Sonuç olarak, Küresel Güneyin daha fazla temsili ve sorunlarının ele alınması, uluslararası yönetişim sisteminde reform ve daha adil bir uluslararası sistem, Batı merkezli uluslararası finans sistemine alternatif araçlar üretme hedefi,  genişleyen iş birliği ve diyalog açısından BRICS önemli bir platform olmayı sürdürmektedir. Ancak Küresel Güney’in liderliğini üstlenme ihtimali olan Çin’in, zirveye lider düzeyinde katılmaması, İran-İsrail çatışmasında saldırganların açıkça anılmaması, ABD Başkanı Trump’ın ek vergi tehdidinde bulunması ve üye ülkelerin arasındaki farklı ideolojik, siyasi ve dış politika önceliklerinin olması BRICS’in etkisinin sınırlarını belirlemektedir.