Amerika Birleşik Devletleri (ABD) Dışişleri Bakanı Antony Blinken, 28 Şubat – 3 Mart 2023 tarihlerinde Kazakistan, Özbekistan ve Hindistan’ı ziyaret etmiştir. ABD Dışişleri Bakanı, Astana’da beş Orta Asya ülkesinin dışişleri bakanlarıyla düzenlenen "C5+1" dışişleri bakanları toplantısına katılmış, aynı zamanda dışişleri bakanları ile güvenlik ve ekonomi alanlarında işbirliğini ele alan ikili görüşmeler gerçekleştirmiştir. Blinken, Kazakistan'dan Özbekistan'a, oradan da G20 Dışişleri Bakanları toplantısına katılmak üzere Hindistan'a geçmiştir.

ABD Dışişleri Bakanlığı "C5+1" toplantısını “bağımsız, müreffeh ve güvenli bir Orta Asya'ya" ulaşmak için ABD ile Orta Asya arasında işbirliğini güçlendiren bir zirve olarak nitelendirmiştir. ABD'nin Orta Asya ülkelerinin “egemenliğini, bağımsızlığını ve toprak bütünlüğünü desteklediği” ilgili toplantıda sıklıkla vurgulanmıştır.

2015 yılında başlatılan “C5+1" formatı Orta Asya ülkelerinin ABD ile bölgesel işbirliğini teşvik etmek için kurulan bir istişare mekanizmasıdır. Son iki C5+1 toplantısının ana gündem konusu Rusya-Ukrayna Savaşı’nın neden olduğu sorunlar olmuştur.  Daha önceki bir yazımızda yaptırımların sadece Rusya’yı değil, ekonomisi Rusya’ya bağlı Orta Asya ülkelerinin ekonomilerini de olumsuz etkilediğinden bahsetmiştik.[1]  Rusya’ya yönelik yaptırımlar Şubat 2022'de ilk kez uygulamaya konulduğunda Kazakistan’ın para birimi tenge yüzde 20 değer kaybetmişti.[2] Orta Asya ülkelerinin ekonomilerinde önemli payı olan, Rusya’da çalışan göçmen işçilerin gönderdiği döviz akışındaki düşüş, yükselen gıda ve yakıt fiyatları olumsuz etkilerin nedenlerinden başlıcalarıdır.

Geçen sene çevrim içi gerçekleşen C5+1 toplantısında ABD, Rusya’ya yönelik yaptırımların Orta Asya ülkelerine verdiği zararları tazmin etmek, bölgesel ticaret yollarını geliştirmek, ihracat pazarlarını geliştirmek ve bölgeye daha fazla yatırım çekmek için Orta Asya Ekonomik Direnç Girişimi’ni başlatmış ve bu çerçevede 25 milyon dolarlık bir yardım paketi açıklamıştı.[3]  Bu yılki C5+1 toplantısında bu girişim için ek 25 milyon dolarlık yeni bir paket açıklanmış, bu paketin 5 milyon dolarının bölgesel bağlantıyı desteklemek için kullanılacağı belirtilmiştir. Yaptırım uygulanan Rus şirketleri ile ilişkilerini kesmeleri ve ticari ilişkilerini çeşitlendirmelerini teşvik etmek için bölgedeki firmalara lisanslar verildiği de ifade edilmiştir. [4]

Blinken’ın Orta Asya ziyaretinde dikkat çekilen bir diğer konu Rusya'yla paralel ticaret olmuştur. Blinken, Kazakistan Dışişleri Bakanı Muhtar Tileuberdi ile yaptığı görüşmesinde paralel ticaretin bölge ülkelerinin ikincil yaptırımlara maruz kalmasına neden olabileceğini belirtmiştir.[5]

Rusya-Ukrayna Savaşı'nın başlamasından bu yana, ABD ve Avrupa Birliği Rusya'ya bir dizi ekonomik yaptırım uygulamıştır. Ticaret verileri AB'nin Rusya'ya ihracatının %47 düştüğünü, AB’nin Rusya’nın komşularına ihracatının ise %48 arttığını gösteriyor.  Yaptırıma tabi malların Rusya’ya ihracatında %71 düşüş görülürken, benzer malların Rusya’nın komşularına ihracatı ise %95 artmıştır.[6] Bir diğer deyişle, Rusya’ya arzı kısıtlamaya tabi olan AB mallarının, Orta Asya ülkelerinin aralarında bulunduğu, Rusya’ya komşu ülkelere ihracatı nedeyse 2 katına çıkmıştır. Bu ülkelerin AB ile Rusya’nın ticareti için aktarma noktaları haline geldiği yorumları yapılmaktadır. AB şirketlerinin, Ermenistan’ın yanı sıra Kazakistan ve Kırgızistan gibi Avrasya Ekonomik Birliği üyesi olan ülkeler üzerinden gümrüğe tabi olmadan Rusya ile ticaret gerçekleştirmesi mümkündür.

Dışişleri Bakanı Tileuberdi, Blinken ile gerçekleştirdiği ortak basın toplantısında, Kazakistan’ın Rusya ile ekonomilerinin çok uzun zamandır birbirine bağlı olduğunu ve yaptırımların olumsuz etkilerinden kaçınmaya çalıştıklarını ifade etmiş, ikincil yaptırımların uygulanmasına neden olabilecek vakaları önlemek için ABD ile bir istişare mekanizmasını kurduklarını sözlerine eklemiştir.[7]

C5 +1 toplantısında gıda güvenliği, terörle mücadele, enerji ve çevre konuları ele alınan diğer konular olmuştur. ABD makamlarının 1000 kadar gencin İngilizce eğitimi, elektronik ödeme sistemlerinin geliştirilmesi ve geri dönen göçmen işçiler için eğitim planladıkları ayrıca açıklanmıştır.

Blinken’ın Orta Asya ziyareti, ABD’nin Rusya’ya karşı Ukrayna’yı destekleme ve Rusya'ya yönelik yaptırımlara uyulmasını teşvik etme çabalarından biridir. Ancak Rusya’nın “yakın çevresi” olarak bilinen Orta Asya ülkelerini, bölge ülkeleri Rusya ve Çin'e karşı savunmasız bir durumda iken, Rusya etkisine karşı ikna etmek oldukça zordur. En büyük ekonomik ortaklarından biri Çin olan Orta Asya ülkelerinin bölge dışı ABD ile bağlantılarını geliştirebilmeleri için nitelikli bir uğraş gösterilmesi gereklidir.  ABD bölge ülkelerine kararlı ve güvenilir bir ortak olduğunu göstermek istiyorsa ekonomik refahları ve kapasitelerini geliştirmelerine farklı şekillerde yardım etmelidir. ABD’nin Türk Devletleri Teşkilatı’nı (TDT) daha dikkatli takip etmesi ve onunla etkileşime geçmesi faydalı olabilir. Geçtiğimizi yıl TDT bünyesinde ulaştırma, taşımacılık, sınır ve gümrük prosedürlerinin kolaylaştırılması konularında gerçekleşen faaliyetlerde elde edilen sonuçlar, ABD’nin bölge ülkeleri ile işbirliği ve bağlantısını geliştirmesinde bir temel sağlayabilir.

*Fotoğraf: Kazakistan Dışişleri Bakanlığı