21’inci yüzyılla beraber enerji güvenliği kavramının sahip olduğu boyut ve kapsam genişlemiştir. Enerji güvenliği tanımı, enerji akışında üretici kaynaklı herhangi bir sebeple oluşan aksamayla nasıl mücadele edileceğinden, enerji arz zincirinin altyapı da dahil olmak üzere nasıl korunacağına kadar geniş bir çerçevede ele alınmaktadır. Enerji güvenliği, hem arz eden ülkeleri hem talep eden ülkeleri hem de enerji sevkiyatı güzergahındaki ülkeleri ilgilendirmektedir. Enerji kaynakları ile güzergahlarının çeşitlendirilmesi, enerji güvenliğinin önemli bir boyutunu oluşturmaktadır. Enerji alanında tek bir ülke veya bölgeye bağımlı olmak, ekonomik ve stratejik açıdan riskler barındırmaktadır. Bu sebeplerle Avrupa Birliği (AB), enerji arz çeşitlendirilmesini hedeflemekte ve Rusya haricindeki kaynaklara yönelmektedir. Petrol ve doğalgaz başta olmak üzere kaynak çeşitlendirilmesine yönelik bu hedef, Hazar bölgesi kaynaklarını öne çıkarmaktadır. AB, Hazar Denizi ve Orta Asya kaynaklarının Avrupa’ya sevkini öngören yatırımları desteklemektedir. Bu bakımdan Hazar’daki enerji kaynaklarının Avrupa için önemli bir alternatif teşkil ettiği açıktır. Bu güzergah üzerinde yer alan konumu Türkiye’nin Avrupa enerji arzı güvenliğinin güçlendirmesindeki ve kaynak çeşitlendirmesinin artırmasındaki stratejik önemini gözler önüne sermektedir. Kaynak ülkelerle Avrupa arasında bir köprü teşkil eden jeopolitik yeri ve önemli enerji pazarlarından biri olması, Türkiye’yi bölgesel enerji politikaları ve stratejilerinde merkez bir konuma yerleştirmektedir. Türkiye, bu nedenle Hazar’daki hidrokarbon kaynakların düşük maliyetlerle tüketim merkezlerine sevkiyatını sağlayacak boru hattı projelerini desteklemektedir. Türkiye’den geçen ve geçecek doğalgaz taşıma hatları, Avrupa’nın enerji arzı güvenliğini güçlendirmektedir.[1]

Güney Gaz Koridoru, yalnız Güneydoğu Avrupa’nın değil tüm AB’nin enerji arzını artıran ve çeşitlendiren bir güzergahtır. 2020 yılı sonundan itibaren bu güzergah üzerinden Azerbaycan’daki Şah Deniz sahasından Trans Anadolu Doğalgaz Boru Hattı (TANAP) ve Trans Adriyatik Boru Hattı (TAP) vasıtasıyla Avrupa pazarlarına gaz sevkedilmektedir. Bununla beraber Türkmen gazının ihracatını mümkün kılabilecek Trans-Hazar Boru Hattı’nın (TCP) da bu koridora dahil edilmesi planlanmaktadır.[2] Rusya-Ukrayna Savaşı sonrasında alternatif kaynak arayışına giren Avrupa ülkeleri gibi Türkmenistan için de gaz pazarını çeşitlendirmek önem arz etmektedir. Dünyanın dördüncü en büyük doğalgaz rezervine sahip olan Türkmenistan’ın uzun vadeli hedefi gaz ihracatını artırmak olup, bu konudaki kaynak potansiyeli de büyüktür. Mevcut durumda Türkmenistan senede yaklaşık 40 milyar metreküp gaz ihraç etmekte ve bu ihracatın yaklaşık 35 milyar metreküpü Çin’e gerçekleşmektedir. Çin’in Türkmenistan’ın en büyük gaz alıcısı olması, fiyatlandırma dinamiklerini kontrol etmesi anlamına gelirken gaz ithalatını azalttığı takdirde de bu durum Türkmenistan’ın ekonomisi için potansiyel bir risk oluşturmaktadır. Bu sebepler dolayısıyla Türkmenistan, gaz ihracat pazarlarını çeşitlendirmeyi ve yeni alıcılar bulmayı amaçlamaktadır.[3]

Türkmenistan’ın gaz ihracatını çeşitlendirme hedefi, onu alternatif güzergahlar oluşturmaya itmektedir. Güney Asya pazarında etkin olma hedefindeki Türkmenistan için TAPI (Türkmenistan-Afganistan-Pakistan-Hindistan Doğalgaz Boru Hattı) projesi, Türkmen gazının Doğu pazarlarına ulaştırılması için alternatif bir çıkış noktası vazifesi görse de Hindistan ile Pakistan arasındaki anlaşmazlıklar, bölgesel çatışmalar ve finansman sorunları projenin hayata geçirilmesinde zorluklar meydana getirmektedir. Türkmenistan için bu bağlamda önde gelen proje TCP’dir. Bu hattın Avrupa’ya ulaştırılmasında en uygun alternatif de TANAP ve TAP’a bağlantısı olan Güney Kafkasya (Bakü-Tiflis-Erzurum) Doğalgaz Boru Hattı’na eklemlenmesi olacaktır. Trans-Hazar Boru Hattı’nın hayata geçirilmesi durumunda Avrasya enerji güvenliğinin sağlanmasına somut bir katkı sağlanmış olacaktır. AB’nin gaz tedarikini çeşitlendirme stratejisi göz önüne alındığında Türkmen gazının TANAP ile bütünleşmesi, kayda değer bir seçenek olmaktadır. Azerbaycan, halihazırda AB’nin enerji ihtiyacını çeşitlendirmesi için önemli bir aktör olsa da tek başına bu ihtiyacı karşılayabilecek düzeyde üretime sahip değildir. Dolayısıyla Türkmen gazının da bu koridora dahil edilmesi, uygun bir seçenek olarak önem kazanmaktadır.[4] TCP’nin hayata geçirilmesi ve Güney Gaz Koridoru ile bütünleşme, Türkmenistan’ın ekonomisi için büyük önem arz etmektedir.

1990’lı yıllara dayanan TCP projesi[5] için o dönem Bakü ile Aşkabat arasında Hazar Denizi’ndeki sorunlu gaz yataklarının statüsü ve Hazar kara suları sınırlarının çözümlenmemiş hukuksal durumu güçlükler meydana getirmiştir. Hazar Denizi’nin statüsü, kıyıdaş 5 devletin 12 Ağustos 2018’de Aktau’da imzaladıkları Hazar Denizi’nin Hukuki Statüsüne İlişkin Sözleşme ile çözüme kavuşturulmuştur. Bu belgeye göre özel statüye haiz kapalı bir deniz olarak tasdik edilen Hazar Denizi’nin tabanından geçecek boru hatları için kıyıdaş tüm devletlerin değil, hattın geçeceği ülkelerin onayı yeterli görülmüştür. Bunun akabinde Azerbaycan ile Türkmenistan arasında 21 Ocak 2021 tarihinde Hazar doğalgaz yatağının ortak keşfine ve geliştirilmesine dair hükümetlerarası bir Mutabakat Zaptı imzalanmıştır. Bu işbirliği, Trans-Hazar Doğalgaz Boru Hattı projesinin hayata geçirilmesi ve Hazar’a kıyıdaş ülkelerin ekonomik kalkınması için önemli bir adımı teşkil etmiştir. Böylece TCP projesinin hayata geçirilmesi için kıyıdaş ülkeler arasında hukuksal veya devletlerarası bir engel kalmamış görülse de bazı belirsizlikler giderilememiştir. Bu bağlamda, TCP’nin gerçekleştirilmesine dair finansman sorunu haricinde oluşabilecek sorun, Moskova ile Tahran’ın projeye karşı çıkma olasılığıdır. Rusya ve İran, içerisinde yer almadıkları bu tür projelere tarihsel olarak bakıldığında karşı çıkmışlardır.[6]

Türkiye ile Türkmenistan arasında enerji alanındaki işbirliğine yönelik yakın dönemdeki somut gelişme doğalgaz tedarikine ilişkin anlaşma olmuştur. Anlaşma kapsamında Türkmenistan doğalgazının sevkiyatı, 1 Mart 2025 tarihinde başlamıştır. Türkmenistan gazı, önce Dauletabad-Sarakhs-Khangiran boru hattı vasıtasıyla İran’a sevkedilecek, ardından swap yöntemi ile Türkiye’ye iletilecektir.[7] Bu gelişme Türkiye’nin jeopolitik konumunun sağladığı stratejik önemi artırdığı gibi bölgesel enerji merkezi olma hedefini de pekiştirmiş ve enerji tedarikindeki kaynak çeşitlendirmesini genişletmiştir. Türkiye Cumhuriyeti Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanı’nın yaptığı açıklamada gaz akışı miktarının artırılması ve ilerleyen safhada Hazar geçişli bir boru hattı ile sürecin bir üst noktaya taşınmasının hedeflendiği de vurgulanmıştır.[8] Aşkabat'taki Barış ve Güvenlik Yılı: Sürdürülebilir Kalkınmanın Sağlanmasında Bölgesel Ekonomik İşbirliği Uluslararası Konferansı'nda da bu gelişmenin Türkiye’nin doğalgaz arzını çeşitlendirmesinin yanısıra Türkmenistan doğalgazının Avrupa’ya sevkiyatı açısından da büyük önem taşıdığı kayda geçirilmiştir.[9]

Ankara ile Aşkabat arasındaki enerji anlaşması bu alanda başlangıç olarak önemli bir adımı teşkil etse de İran’ın transit ülke olarak aracılık etmesi, bazı riskleri de beraberinde getirmektedir. Gaz altyapısındaki teknik sınırlılıklar ve ülke içi gaz üretimindeki süreli düşüşler gibi sebepler İran’ın Türkiye’ye gerçekleştirdiği gaz arzında kesintilere yol açabilmektedir. Dolayısıyla yeni swap anlaşmasında da benzer kesintilerin yaşanması mümkündür. Bir diğer potansiyel kısıtlama da İran enerji sektörüne ek ABD yaptırımlarının uygulanması olasılığıdır. Türkmenistan için orta vadede mümkün olan asıl önemli seçenek ise yukarıda da bahsedildiği gibi Hazar Denizi’nden boru hattı vasıtasıyla Türkiye’ye ve Avrupa’ya gerçekleştirilecek gaz ihracatıdır. Her ne kadar Hazar Denizi’nin hukuksal statü sorunu çözülmüş olsa da hala bu projenin gerçekleştirilmesinin önünde Aşkabat’ın izalasyonist politikaları, Hazar’daki kırılgan ekosistemi gerekçe gösteren Rusya ile İran’ın muhalefeti, ÇHC’nin Türkmenistan’ın enerji sektörü üzerindeki güçlü nüfuzu ve deniz dibinden boru hattı inşa etmenin yüksek maliyeti gibi güçlükler bulunmaktadır. Bunlar göz önünde bulundurulduğunda Türkmen gazının İran üzerinden ihraç edilmesinin teknik ve güvenlik açıdan bazı kısıtlılıkları bulunsa da Türkiye açısından kısa vadede en uygulanabilir seçenek olarak gözükmektedir ve daha büyük çaplı projeler için de bir başlangıç mahiyetindedir.[10]

Uzun vadede gerekli altyapı yatırımları yapıldığı takdirde Türkmenistan’dan Türkiye’ye gerçekleşecek doğalgaz tedarik kapasitesinin artırılması mümkün hale gelebilecektir. Türkiye Cumhuriyeti Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı’nın açıklamasına göre iki ülke önümüzdeki 20 yıl içerisinde yıllık 15 milyar metreküp gaz ticaret hacmine sahip olmayı hedeflemektedir ve bu hedefin gerçekleşebilmesi ancak TCP boru hattı ile mümkün hale gelebilecektir.[11] Türkmenistan’ın Avrupa pazarına erişimi için en uygun ve gerçekçi alternatifin Türkiye üzerinden gaz ihracatını artırması olduğu açıktır.

Sonuç olarak, Türkiye ile Türkmenistan arasında enerji alanındaki işbirliğinin gelişmesi, Türkiye’nin enerji güvenliği açısından kaynak ve güzergah çeşitliliğini artırırken Türkmenistan’ın da gaz ihracatını çeşitlendirecektir. Böyle bir gelişme Türkmenistan’ın Çin’e bu alanda olan bağımlılığını azaltabileceği gibi Avrupa pazarına erişim fırsatını da yaratacaktır. İki ülke arasında başlangıç olarak olumlu olan bu adımın bir ileri safhaya taşınarak Trans-Hazar boru hattının hayata geçirilmesine yönelik söylem düzeyindeki iyi niyet beyanlarının ötesinde somut adımlar atılması ve boru hattının bir an önce hayata geçirilmesi için çalışmalara hız verilmesi önem kazanmaktadır.