Türkiye ile Irak arasında ilk olarak 1973 yılında imzalanan ve 1975 yılında yürürlük kazanan Türkiye-Irak Ham Petrol Boru Hattı Anlaşması ile izleyen protokoller, mutabakat zabıtları, ek ve ilgili anlaşmaların 20 Temmuz tarihli Cumhurbaşkanı Kararı ile 27 Temmuz 2026 tarihinden itibaren sona erdirilmesine karar verilmiştir.[1] Böylece tam yarım asırlık anlaşma sona ermiş bulunmaktadır. Fiili olarak ise zaten halihazırda Irak’tan Ceyhan Limanı’na gerçekleşen petrol akışı, 2023 yılından itibaren kesilmiş durumdadır.[2] Kerkük-Ceyhan boru hattı, Milletlerarası Ticaret Odası’nın tahkim kararından bu yana kapalı durumdadır. Türkiye, hakem heyetinin bu kararına karşı temyiz yoluna başvurmuştur. Türkiye, bu akışın yeniden sağlanması hususunda ilgi gösterse de Bağdat ile Erbil arasında süregelen siyasal ve hukuksal anlaşmazlıklar dolayısıyla mutabakat sağlanamamaktadır. Günlük 1,6 milyon varil kapasiteye sahip Kerkük-Ceyhan boru hattının faal durumda olmaması, bölge açısından önemli bir potansiyelin kaybı anlamına gelmektedir.[3]

Anlaşmanın tarihsel arkaplanına kısaca bakacak olursak, Irak 20’nci yüzyılın ikinci yarısında petrolünü Akdeniz üzerinden ihraç etmek için yollar aramaya başlamış ve bu cihetle de Türkiye ile anlaşmaya varmıştır. İlk etapta yirmi yıl süreyle imzalanan anlaşma, Irak petrolünün boru hatları vasıtasıyla Türkiye üzerinden deniz yoluyla ihracını öngörmüştür. Bu çerçevede ilk boru hattı 1977 yılında, ikinci boru hattı da 1987 yılında faaliyete geçmiştir. Türkiye ile Irak arasındaki anlaşmazlığın temel sebebi ise kısaca Türkiye ile IKBY arasında gerçekleşen ham petrol sevkiyatıdır. Bağdat hükümeti, bu sevkiyatın Türkiye ile Irak arasındaki anlaşmaları ihlal ettiğini iddia etmiştir. Türkiye, bu iddialara karşılık olarak 1969 Viyana Andlaşmalar Hukuku Sözleşmesi’ndeki rebus sic stantibus ilkesini öne sürerek anlaşmaların şartları esaslı bir biçimde değiştiği için tek taraflı olarak askıya aldığını ve dolayısıyla anlaşmalar yürürlükte olmadığından bir ihlalin de söz konusu olmadığını ileri sürmüştür. Türkiye, bu argümanına dayanak olarak 2012 yılında IKBY ile Irak Devlet Petrol Pazarlama Şirketi arasında ham petrol tedarikinin durdurulması ve ikinci boru hattının IŞİD saldırısı sonrası kullanılamaz hale gelmesi olgularını göstermektedir. Heyet, ikinci boru hattının zarar görmesinin anlaşmalarda esaslı bir değişiklik meydana getirdiğini tespit etse de IKBY’den gelen petrolün taşınmasının bu olaydan önce başlaması dolayısıyla iyiniyet ilkesi ile uyuşmadığına hükmetmiştir.[4]

Türkiye, bu anlaşma yerine hukuksal açıdan belirsizlikler içermeyen ve kapasitenin tam olarak kullanılacağı yeni bir anlaşma önermektedir. Boru hattı tam kapasite çalıştığında yıllık yaklaşık 40 milyar dolarlık potansiyel bir ticaret fırsatı yaratmaktadır.[5] Türkiye, bu doğrultuda Irak Petrol Bakanlığı’na yeni bir anlaşma taslağı sunmuştur. Bu yeni anlaşma, Irak’ın Basra’nın güneyinde yoğunlaşan ihracat güzergahını çeşitlendirerek Akdeniz ve Avrupa’ya ulaşmasını sağlayabilecektir. Boru hattından tam kapasitede yararlanma hedefinin gerçekleşmesi için hattın daha güneye uzatılması elzemdir. Kalkınma Yolu Projesi, bu açıdan bir fırsat sunmaktadır. Girişim kapsamında güzergahın daha geniş bir enerji koridoruna dönüştürülmesi, görüşmelerde ele alınmaktadır.[6] Petrol ihracatının iki yıldan uzun bir süredir durmuş olması, IKBY için yaklaşık 25 milyar dolarlık bir gelir kaybına sebep olmuştur. Anlaşmazlığın çözümü için Bağdat ile Erbil yönetimleri bir ön anlaşmaya varmışlardır.[7]

Sonuç olarak, Türkiye–Irak Ham Petrol Boru Hattı Anlaşması’nın sona erdirilmesi, enerji güvenliği, uluslararası hukuk ve bölgesel jeopolitik dengeler açısından çok katmanlı sonuçlar doğurmaktadır. Anlaşmanın sonlandırılması, yalnızca iki ülke arasındaki yarım yüzyıllık kurumsal bir çerçevenin kapanışı değil, aynı zamanda Türkiye’nin enerji geçişi konusundaki stratejik çıkarlarını güçlendirecek yeni işbirliği modellerine duyulan ihtiyacın da bir göstergesidir. Politika önerileri çerçevesinde, kısa, orta ve uzun vadeli adımlar şu şekilde ele alınabilir: kısa vadede, taraflar arasında güven artırıcı adımlar atılması ve petrol akışının kademeli olarak yeniden başlatılması; orta vadede, Kerkük–Ceyhan hattının modernize edilmesi ve Kalkınma Yolu Projesi kapsamında daha geniş bir enerji koridoruna dönüştürülmesi; uzun vadede ise Türkiye ile Irak arasındaki hukuki ve idari belirsizliklerin etkin biçimde yönetilmesi. Bu yaklaşım, hattın tam kapasite potansiyelinin daha etkin kullanılmasına, Türkiye’nin bölgesel enerji merkezi olma stratejik hedefinin pekişmesine ve bölgesel enerji hatlarının sürdürülebilir biçimde işletilmesine katkı sağlayabilir.