Deniz ÜNVER

Bağımsız Araştırmacı

Ukrayna’daki savaş sebebiyle Avrupa ciddi bir enerji krizi ile karşı karşıya kalmıştır. Enerji krizinin etkileri, Avrupa ekonomilerinin akla gelebilecek her sektöründe kendini göstermiştir.  Enerji fiyatları artmış ve AB ekonomilerinin özellikle rekabet gücü azalmıştır. Bu da Avrupa’da enerji tüketiminde düşüşe neden olmuştur. Ağustos ve Ocak arasında AB’nin doğal gaz tüketimi yaklaşık %20 kadar azalmıştır[1]. Bunun öncesinde, Ukrayna'daki savaş nedeniyle Rusya'ya uygulanan Batı yaptırımlarına misilleme olarak, Rusya'nın AB'ye doğal gaz arzını aniden kesmesi durumunda AB'de doğal gaz tüketiminde % 15'lik bir düşüş hedefi üzerinde anlaşmaya varılmıştır[2].

Bu durumda, Türkmenistan’dan gelecek olan doğal gaz AB ekonomilerinin enerji krizi için bir çözüm olarak görülmüştür. 14 Aralık 2022 tarihinde, Azerbaycan’ın Avaza şehrinde; Türkiye, Türkmenistan ve Azerbaycan arasında gerçekleşen üçlü zirve, Türkmenistan gaz rezervlerinin Avrupa ülkelerinin enerji krizine bir çözüm olacağı beklentisini arttırmıştır. Türk Cumhurbaşkanı, tarafların Türkmen gazını Avrupa’ya TANAP yoluyla ulaştırmanın teknik ve finansal detaylarını konuştuklarını ifade etmiştir[3]. Türkmenistan’ın doğal gazını Rusya’yı atlayarak Avrupa’ya ulaştırabileceği ve bunun Avrupa enerji krizine kısmi bir çözüm olabileceği düşünülmüştür. Böylelikle Türkmenistan gazını doğrudan Avrupa pazarlarına satması mümkün olacaktır.

Ancak, Gazprom şefi Aleksei Millner’ın 15 Şubat’ta hem Türkmen Cumhurbaşkanı Serdar Berdimuhammedov hem de  Kurbankulu Berdimuhammedov ile buluşmak amacıyla yapmış olduğu Aşkabad ziyareti[4] bu görüşü tamamen değiştirmiştir.

Gazprom Şefi Millner’ın ziyareti sırasında tarafların enerji işbirliği, petrol ve gaz işletmelerinin modernleşmesi, özütleme sektörünün verimliliğini geliştirme ve son olarak tedarikçilerin ihracatının çeşitlendirilmesini konuştukları rapor edilmiştir[5]. Resmi açıklamalarda Rusya’nın Türkmen gazı alması konusuna daha fazla değinilmemiştir. Ancak Gazprom şefinin ziyareti, Gazprom'un uluslararası gaz piyasalarındaki etkisini artırma girişimi dolayısıyla Rusya'nın Türkmenistan'ın doğal gaz rezervlerini bir engelden ziyade bir araç olarak kullanma amacına sahip olduğu spekülasyonlarıyla sonuçlanmıştır[6]. Gazprom şefinin ziyaretinin Moskova'nın nihayetinde Türkmenistan'ı Azerbaycan'a bağlayacak ve Avrupa'ya gaz gönderecek olan Trans Hazar Boru Hattı’nın kurulmasına karşı olduğu ve bunun karşılığında Aşkabat'a OPEC'İN gaz benzeşine tam üye olması teklif edildiği yönünde sıkça yorum yapılmış ve tahmin yürütülmüştür[7].

Türkmenistan gazını Hazar Denizi’nden geçecek bir açık deniz boru hattı vasıtasıyla Azerbaycan, Türkiye ve Orta Avrupa’ya ulaştırmayı planlayan Trans Hazar Boru Hattı’na, özellikle Rusya ve İran’dan her zaman itiraz gelmiştir. Rusya tarafından yapılan bu itirazın sebepleri ‘ekolojik’ temelli iken, İran farklı sebepleri dile getirmiştir.

2021’de Türkmenistan 10 bcm civarı gazı Gazprom’a satmıştır[8]. 2021’den önce Rusya yine güney bölgeleri için Orta Asya’dan gaz tedarik etmiştir[9]. Birçok uzman Rusya’nın ucuz Türkmen gazını alma amacında olduğunu tahmin etmekte ve bu da Türkmen gazının doğrudan Avrupa pazarlarına ulaşamayacağı anlamına gelmektedir[10].

Benzer bir tahmine göre Millner’ın ziyareti, Trans Hazar Boru Hattı’nın yapımını engellemek için bir önceki anlaşmayı ayarlamak ve emniyete almak için gerçekleşmiştir[11]. Ayrıca Rus Gazetesi Vzglad na Vactok’a göre Rusya, Türkmenistan’ı gazını İran üzerinden ‘swap’ yöntemiyle Türkiye'ye yollamaya teşvik etmektedir[12]. Böylelikle Türkmen gazını Avrupa marketlerine Trans Hazar Boru Hattı ile doğrudan göndermek Türkmenistan için artık bir seçenek olmayacaktır.

Artık Rusya'nın bütçesi doğal gaz gelirlerine bağımlı Türkmenistan’ın ilk ihracatçısı olmadığı bilinmektedir[13]. Halihazırda Türkmen gazının bir numaralı ithalatçısı Moskova’nın dört katı kadar gaz ithal eden Çin’dir[14]. Ancak buna rağmen Rusya ve Türkmenistan’ın ticaret ve enerji bağlarının pekiştiği anlaşılmaktadır. Bahsetmeye değer bir diğer husus ise Aşgabat, Türkmenistan’da gerçekleşen bir iş forumu sırasında Türkmen ve Rus şirketlerinin neredeyse 2,2 milyar dolarlık 50 anlaşma imzalamış olduklarıdır[15]. Türkmen Cumhurbaşkanı Yardımcısı ve Dışişleri Bakanı, Türkmenistan'ın Moskova ile enerji işbirliğini geliştirmeyi planladığını belirtmiştir[16]. Ayrıca, Gazprom'un güçlü bir nüfuza sahip olduğu Kırgızistan, dönem dönem Türkmen gazını satın almayı planladığını belirtmiştir[17]. Şu anki çatışmalar ve Ukrayna’daki savaş dikkate alındığında, Türkmen gazını Trans Hazar Hattı vasıtasıyla Avrupa’ya ulaştırmanın yakın gelecekte gerçekleşmeyeceği söylenebilir. Bu bağlamda Gazprom’un Türkmenistan'ın enerji piyasalarında ana kilit oyuncu olmaya devam edeceğini iddia etmek yanlış olmayacaktır.

Özetle Türkmenistan’ın yakın zamanda Avrupa’ya doğrudan gaz yollayamayacağı söylenebilir. Türkmenistan muhtemelen bir süre boyunca geleneksel alıcıları olan Rusya ve Çin’e doğal gaz ihracı yapacaktır. Bu bağlamda Türkmenistan yakın zamanda alıcılarını çeşitlendiremeyecek ve Avrupa ülkeleri de Türkmen gazını ithal edemeyeceklerdir. Görünüşe göre AB ülkeleri Ukrayna'daki savaş ve Moskova'ya uygulanan yaptırımlar devam ettiği sürece enerji tasarrufuna devam etmek zorunda kalacaklardır.

 *Fotoğraf: https: https://eurasianet.org/turkmenistan-big-on-gas-short-on-options

[1] Jorge Liboreiro, “Energy Crisis: Gas Consumption in the EU Drops By Almost 20%, Overshooting 15% Target”, Euronews, 21 Şubat, 2023, https://www.euronews.com/my-europe/2023/02/21/energy-crisis-gas-consumption-in-the-eu-drops-by-almost-20-overshooting-15-target

[2] A.g.e

[3] “Türkiye discusses financial, technical details to bring Turkmen gas to Europe”, Daily Sabah, 15 Aralık 2022, https://www.dailysabah.com/business/energy/turkiye-discusses-financial-technical-details-to-bring-turkmen-gas-to-europe

[4] Chris Rickleton, “A Gas OPEC? Turkmenistan Being Pushed to Follow Russia’s Lead in Gas Games”, Radio Free Europe, 27 Şubat 2023, https://www.rferl.org/a/turkmenistan-russia-natural-gas-leverage-china/32289814.html

[5] Aygerim Sarymbetova, “Turkmen Leader, Russian Deputy PM Discuss Energy, Trade Ties”, Caspian News, 10 Şubat 2023, http://https://caspiannews.com/news-detail/turkmen-leader-russian-deputy-pm-discuss-energy-trade-ties-2023-2-20-0/

[6] Chris Rickleton, “A Gas OPEC? Turkmenistan Being Pushed to Follow Russia’s Lead in Gas Games”, Radio Free Europe.

[7] Chris Rickleton, “A Gas OPEC? Turkmenistan Being Pushed to Follow Russia’s Lead in Gas Games”, Radio Free Europe.

[8] “Turkmenistan: A Bear Trap”, Eurasianet, 11 Şubat 2023, https://eurasianet.org/turkmenistan-bear-trap

[9] A.g.e

[10] A.g.e

[11] A.g.e

[12] A.g.e

[13] A.g.e

[14] A.g.e

[15] Aygerim Sarymbetova, “Turkmen Leader, Russian Deputy PM Discuss Energy, Trade Ties”, Caspian News.

[16] A.g.e

[17] “Turkmenistan: A Bear Trap”, Eurasianet, 11 Şubat 2023, https://eurasianet.org/turkmenistan-bear-trap