Deniz ÜNVER

Bağımsız Araştırmacı

Şubat 2020’de Amerika Birleşik Devletleri ve Taliban arasında ABD birliklerinin Afganistan’dan çekilmesi ve Afganlar arası diyaloğunun başlatılmasını içeren bir barış anlaşması imzalandı[1]. Bu, 18 yıldır iki ülke arasında imzalanan ilk barış anlaşmasıydı. Bu anlaşmanın ardından ABD, 1 Mayıs 2021 tarihinde resmen Afganistan’dan birliklerini çekmeye başladı[2]. ABD’nin Joe Biden Yönetimi, ABD ve NATO askeri varlığının 11 Eylül’de tamamen sonlandırılacağını açıklamıştı,[3] ancak son zamanlarda yapılan açıklamalarda bu tarihin daha da erkene çekilebileceği belirtilmiştir.

ABD birlikleri 2001’den beri bölgede konuşluydu[4]. ABD’nin Afganistan’dan çekilmesinin, bölgenin Afganistan’a yakınlığı sebebiyle, Orta Asya ülkeleri için önemli bir gelişme olduğu söylenebilir. Bu çekilme ile ABD’nin Orta Asya’ya yönelik yeni bir politika izleyeceği anlaşılmaktadır. Bu sebeple 23 Nisan’da, ABD Dışişleri Bakanı Anthony Blinken C5+1 çerçevesinde Kazakistan, Özbekistan, Türkmenistan, Kırgızistan ve Tacikistanlı mevkidaşlarıyla görüşmüştür[5]. Ardından ABD’nin Afganistan Barışı Özel Temsilcisi Zalmay Khalilzad’ın Taşkent, Kabul ve Duşanbe’ye ziyareti, ABD’nin Orta Asya’da yeni bir askeri üs için onay almayı hedeflediği fikrine yol açmıştır[6]. Bu durum, ABD’nin Afganistan’dan çekilişinin ardından Orta Asya’da ve Orta Doğu’da askeri uçakları için bir askeri üsse ihtiyacı olduğunu belirten Wall Street Journal gazetesi tarafından doğrulanmıştır[7]. Biden yönetimindeki yetkililere göre yeni askeri üs, ikisi de Afganistan sınırında olan ve dolayısıyla ülkeye kolay ulaşım sağlayan Özbekistan veya Tacikistan’da konuşlanabilir[8]. ABD’nin bir diğer seçeneği ise Afganistan’a yakınlığı sebebiyle üssü Kırgızistan’a konuşlandırmaktır[9]. Bu, askeri varlığını Afganistan’dan çekmesine rağmen ABD’nin Orta Asya’da bir oyuncu olarak kalma niyetinde olduğu anlamına gelmektedir ve bu adımının birden fazla sebebi bulunmaktadır. İlk olarak ABD, Kuşak ve Yol Girişimi’nin gerçekleşmesini engelleyerek bölgedeki Çin etkisini sınırlandırmak istemektedir[10]. Çin, ithalat bakımından Kırgızistan ve Özbekistan’ın bir numaralı ticaret ortağıdır ve Türkmenistan’ın ise ihracat alanında en çok ticaret yaptığı ülkedir[11]. Ayrıca dört senelik bir zaman diliminde, Orta Asya ülkelerinin Çin’e olan ihracatları yüzde 35 oranında artmıştır[12] ve bölge ile Çin arasındaki ticaretin geleceği de umut verici gözükmektedir.  Bu bağlamda Pekin, Tacikistan’da askeri üs kurarak ve Afganistan ve Orta Asya ülkeleri ile askeri tatbikatlara katılarak bölgedeki askeri varlığını arttırmıştır[13]. ABD için bölgedeki Çin tehdidi, Çin’in -özellikle Orta Asya’da- bir ekonomik süper güç olarak yükselmesiyle her zamankinden fazladır. Nitekim Çin Devlet Meclisi Üyesi ve Dışişleri Bakanı Wang Yi, Orta Asyalı mevkidaşlarıyla Şian/Çin’de görüşmüş[14] ve Covid-19 pandemisine karşı devam eden işbirliği ve ABD’nin Afganistan’dan çekilmesine yönelik bir ortak bildiri yayınlamıştır. Çin Dışişleri Bakanı, “Yabancı birlikler, Afganistan’daki barış ve mutabakat sürecini olumsuz etkileyecek ve bu sürece ciddi müdahalede bulanacak acele bir davranışı engellemek için, Afganistan’dan düzenli ve sorumlu bir şekilde çekilmelidir[15]” demiştir.

Çin’den ayrı olarak, Rusya da Avrasya Ekonomik Birliği (AEB), Kolektif Güvenlik Anlaşması Teşkilatı (KGAT) ve Şangay İşbirliği Örgütü (ŞİÖ) kuruluşlarıyla bölgedeki varlığını korumak ve arttırmak niyetindedir[16]. Rusya’nın ABD çıkarlarına karşıt bir konumda olmaya devam edeceğini söylemek mantıklı olacaktır[17]. ABD’li yetkililer, Rusya’nın Orta Asya’daki geniş askeri varlığının ABD için işleri zorlaştırdığını belirtmekteler[18]. Ayrıca Sovyet geçmişi, Rus dilinin etkisi ve Rusya’nın bölgeye yakınlığı Rusya’ya, Orta Asya ülkeleri ile derin bir bütünleşme elde etme imkanı sağlamaktadır.

Çin Bilimler Akademisi’nin Rusya, Doğu Avrupa ve Orta Asya Çalışmaları uzmanı Yang Jin’e göre, “Çin ve Rusya tarafından bu plana [ABD’nin Orta Asya’da bir yerde askeri üs kurma planı], ABD askeri gücü ile bu iki ülkenin gergin ilişkilerinden dolayı, kesinlikle karşı çıkılacaktır. Ayrıca Orta Asya ülkeleri de kendi topraklarında bir ABD askeri konuşlanmasını ağırlamak konusunda isteksiz olacaktır[19]”.  

Bunlara ek olarak, ABD’nin bölgede kalacağı ve askeri üsleri yardımıyla Orta Asya’da etkisini arttıracağına yönelik yorumlardan sonra Taliban’dan resmi bir cevap gelmiştir[20]. “Komşu ülkelerin buna izin vermemesi konusunda çağrıda bulunuyoruz,” diye açıklama yapan Taliban, yabancı güçlerin ve özellikle ABD’nin bölgedeki istikrarsızlık ve çatışmanın esas sebebi olduğunu vurgulamıştır[21]. Dahası, Taliban tarafından yayınlanan tehditlere bakılacak olursa, yeni bir ABD askeri üssün kurulmasına izin vermek, ev sahibi ülkeleri Taliban’ın ve ABD karşıtı güçlerin doğrudan hedefi haline getirebilecektir[22].

ABD Orta Asya’ya her daim askeri ve jeopolitik bir perspektifle bakmıştır[23]. ABD birliklerinin Afganistan’dan çekilmesiyle birlikte; ABD, Orta Asya’da varlık göstermek için bir yol aramaya başlamıştır ve ABD’nin bölgede yeni üs için yer araması bu isteğin yansımasıdır. Ancak ABD’nin bölgede çok seçeneği bulunmamaktadır ve bu sebeple, Vaşington Kazakistan, Özbekistan ve Hindistan’a dayanan “uzaktan dengeleyici” olmayı seçmiştir[24]. Bu ülkelerden, çıkar ve amaçları ABD ile örtüşmesi sebebiyle Hindistan önem arz etmektedir[25] ve bu bağlamda ABD’li karar vericilere göre Hindistan Vaşington’un Orta Asya politikasında önemli bir oyuncu olarak görülmektedir[26]. Hindistan’ın Orta Asya’da köklü bir tarihi ve bölgeyle ekonomik ilişkileri geliştirme taahhüdü bulunmaktadır[27]. Bu sebeple Hindistan’ın, tıpkı ABD gibi; Afganistan’ın istikrara kavuşması, Pakistan’ın etkisine karşı koyulması ve Çin’in Kuşak ve Yol Girişimi ile mücadele etme isteği vardır[28]. Ancak Hindistan, ABD ile yakınlığı sebebiyle Rusya ve Çin etkisine karşı denge kuracak en iyi ülke değildir.

ABD’nin Orta Asya’da var olan etkilere karşı denge kurmak için esasen bir seçeneği daha vardır. ABD’nin Orta Asya ile bağlantı kurabileceği en ideal ülke; bölge ile etnik, kültürel ve ekonomik bağları olan Türkiye’dir. Türkiye’nin bölgede köklü bir geçmişi vardır ve Türkiye Sovyetler Birliği’nin dağılması ile bölge ülkeleri ile ilişkileri daha da derinleşmiştir. Türkiye’nin Orta Asya ülkeleri ile 8,5 milyar dolar ticaret hacmi vardır ve yaklaşık 4000 Türk şirketi bölgede ulaştırma, altyapı ve iletişim projelerini gerçekleştirmek için çalışmaktadır[29]. Türk Dili Konuşan Ülkeler İşbirliği Konseyi (Türk Keneşi), Türk kültürü ve mirasını genç nesillere aktarmanın yanı sıra bölgede teknik ve ekonomik işbirliği sağlamak için çalışmaktadır. Ayrıca, Türkiye, ortak köklü Türk dilini tanıtmanın yanı sıra Türk dilini, kültürünü, tarihini ve sanatını Orta Asya’daki genç nesillere öğretmek için 1993’te Uluslararası Türk Kültürü Teşkilatı’nı (TÜRKSOY) kurmuştur[30]. Türkiye ayrıca Orta Asyalı öğrenciler için “Türkiye Bursları” açmaktadır ve bölgede Milli Eğitim Bakanlığı’na bağlı birçok okulu bulunmaktadır[31]. Bunun yanı sıra Türkiye, Türkçe konuşan topluluklar arasındaki birliği sağlamak için, 1992 yılında Türkçe Konuşan Ülkelerin Devlet Başkanları Zirvelerini başlatmış ve bu yıldan sonra zirveleri başarıyla yürütmüştür[32]. Bütün bunlar ele alındığında, Türkiye’nin Orta Asya ile yakın ve bütünleşmiş bağları olduğu anlaşılmaktadır.

Genel olarak, Türkiye'nin Orta Asya ülkeleriyle derin bağları nedeniyle Türkiye ile daha iyi ilişkiler geliştirmesinin ABD'nin çıkarına olduğu sonucuna varılabilir. Bunu gerçekleştirmek için ABD, Türkiye stratejisini gözden geçirmelidir. Rusya’nın Sovyet geçmişi ve jeopolitiği sebebiyle bölgede önemli etkisi olduğu bilinen bir gerçektir. Bu arada, yeni ortaya çıkan bir süper güç olarak Çin’in Kuşak ve Yol Girişimi ve halihazırdaki artan pazar talebi sebebiyle Orta Asya’da muazzam bir etkisi vardır.  Afganistan’dan çekilişinin ardından, ABD’nin Orta Asya’ya ulaşmak için bu iki güçle baş etmesi gerektiği söylenebilir. Bu bölgesel çerçevede, Türkiye bölge ile derin bağları sebebiyle Çin ve Rusya’ya istinaden bölgedeki kilit üçüncü oyuncu konumundadır.

*Fotoğraf: http://www.aa.com.tr/en/asia-pacific/us-completes-up-to-25-of-troop-withdrawal-from-afghanistan/2254360

**Bu yazı, AVİM tarafından 29 Haziran 2021’de İngilizce olarak yayınlamış bir yazının çevirisidir. Orijinal yazıya ulaşmak için tıklayınız: https://www.avim.org.tr/Blog/US-WITHDRAWAL-FROM-AFGHANISTAN-AND-ITS-POLICY-TOWARDS-CENTRAL-ASIA-24-06-2021