2020 Karabağ Savaşı'nın sona ermesinin ardından Azerbaycan hükûmeti, 16 Kasım 2022 tarihli kararla, yaklaşık 30 yıl önce işgal nedeniyle topraklarını terk etmek zorunda kalan Karabağ halkının geri dönüşünü sağlamak amacıyla çeşitli adımlar atmıştır. Bu karar kapsamında, 2022–2026 yılları arasında geri dönüş sürecinin ilk aşamasının tamamlanması hedeflenmektedir[1]. Bu doğrultuda, işgalden kurtarılan bölgelerde mayın ve tehlikeli askeri mühimmatın temizlenmesi, altyapının yeniden inşası, üretim ve hizmet sektörlerinin kurulması ile bölgenin yaşanabilir hâle getirilmesi yönünde çalışmalar başlatılmıştır.

Ancak, Karabağ’daki yaygın mayın sorunu, bu sürecin en büyük engellerinden biri olarak öne çıkmaktadır. Mayınlı arazilerin tam olarak temizlenememesi, sadece güvenlik açısından değil, aynı zamanda yeniden iskân ve ekonomik kalkınma süreçleri açısından da ciddi zorluklar doğurmaktadır. Temizlenmeyen bölgeler, yerleşime uygun alanların sınırlı kalmasına neden olmaktadır.

Yaklaşık 30 yıl süren işgal döneminde Karabağ topraklarının %12’si, Ermeni güçlerince 1,5 milyon mayın ve sayısı bilinmeyen patlamamış mühimmatla kirletilmiştir. Buna ek olarak, 2020–2023 yılları arasında yaklaşık 500 kilometrelik yeni mayınlı alan daha oluşturulmuştur. Günümüzde, bu bölgelerin 147.988 hektarı yüksek riskli, 675.570 hektarı ise orta ve düşük riskli olarak değerlendirilmektedir. 2020 sonrası dönemde çoğunluğu sivil 361 kişi mayınlardan etkilenmiş; bunlardan 68’i yaşamını yitirirken, 293’ü yaralanmıştır. Karabağ’daki savaşlar boyunca ise toplamda yaklaşık 3.400 kişi mayın patlamaları nedeniyle zarar görmüştür[2].

Azerbaycan devleti, Karabağ’ın yeniden inşası sürecinde mayın temizliğini öncelikli bir konu olarak ele almaktadır. Bu kapsamda Azerbaycan Cumhuriyeti Mayın Temizleme Kurumu (ANAMA), yapay zekâ ve insansız hava araçları gibi modern teknolojiler kullanarak temizleme faaliyetlerini sürdürmektedir. 2020’den bu yana yaklaşık 118.000 hektarlık alan mayınlardan arındırılmış olsa da bu miktar toplam mayınlı alanların yalnızca %10,5’ine denk gelmektedir[3].Azerbaycan bu sorunu büyük ölçüde kendi kaynaklarıyla çözmeye çalışmakta, ancak yüksek maliyetler sürecin yavaş ilerlemesine neden olmaktadır.

Uluslararası Kızılhaç Komitesi verilerine göre, tek bir mayının temizlenme maliyeti 300 ila 1.000 dolar arasında değişirken, üretim maliyeti yalnızca 3 ila 75 dolar arasındadır[4]. Kasım 2020’de imzalanan ateşkesin ardından, Avrupa Birliği ve ABD, ANAMA’ya toplam 12,5 milyon dolarlık destek sağlamıştır. Ancak bu miktar, tahmini 25 milyar dolar tutarındaki toplam ihtiyaç karşısında oldukça yetersiz kalmaktadır.

Mayınların daha hızlı ve güvenli biçimde temizlenebilmesi için en önemli adımlardan biri, Ermenistan’ın elinde bulunan mayın döşeme haritalarının eksiksiz şekilde paylaşılmasıdır. 12 Haziran 2021’de, Gürcistan, ABD ve Avrupa Birliği’nin arabuluculuğuyla Ermenistan, 97.000 tanksavar ve anti personel mayının yerini gösteren bir harita sunmuştur. Bu jest karşılığında Azerbaycan, savaş sırasında çeşitli suçlar nedeniyle tutuklanan 15 Ermeni mahkûmu iade etmiştir. Ancak haritanın doğruluk oranı yalnızca %25 çıkmıştır. 2024 yılı Şubat ayında Ermeniler tarafından sunulan 8 yeni harita da önceki haritalar gibi eksik ve yanıltıcı bulunmuştur[5].

Ermeni güçler mayınları genellikle yolların kenarına, mezarlıklara, köprü yakınlarına ve ev çevrelerine yerleştirmiştir. I. Karabağ Savaşı döneminden kalma mayınlar hâlen patlamaya devam etmektedir. Ermenistan’ın bu haritaları eksik ve yanlış bilgilerle vermesi, savaş sonrası dönemde Azerbaycan üzerinde dolaylı baskı kurma çabası olarak değerlendirilmektedir.

Azerbaycan, bu durumu uluslararası kamuoyunun gündemine taşımaya devam etmektedir. Nitekim 24–26 Mayıs 2024 tarihlerinde ANAMA ve Birleşmiş Milletler Azerbaycan ofisinin iş birliğiyle, Bakü ve Ağdam’da iki gün süren uluslararası bir konferans düzenlenmiştir[6]. 50’den fazla ülkeden 190 temsilcinin katıldığı bu toplantıda, bölgedeki mayınlı alanların durumu ve temizleme çalışmaları hakkında kapsamlı bilgi paylaşılmıştır.

Sonuç olarak, Karabağ’daki mayın sorunu yalnızca insan güvenliğini tehdit etmekle kalmamakta, aynı zamanda çevresel ve ekolojik dengeleri de olumsuz etkilemektedir. Mayınlar; toprak, su ve hava kirliliğine yol açarak ekosistem üzerinde kalıcı tahribat yaratmaktadır. Azerbaycan, bu sorunu uluslararası diplomasiyle çözmeye ve küresel destek arayışını sürdürmeye kararlıdır.

*Görsel: https://anama.gov.az/az/operations