Azerbaycan’ın dini işlerini yönetmekle görevli olan Kafkasya Müslümanları Kurulu, yakın zamanda Erivan Gaziliğinin yeniden oluşturulması kararını almıştır. Ancak söz konusu karar Ermenistan ve Azerbaycan arasında yeni tartışmaları beraberinde getirmiştir. Şöyle ki, Kafkasya Müslümanları Kurulu 22 Mayıs 2025 tarihinde Erivan Gaziliğinin yeniden oluşturulması kararını ve gaziliğin tüzüğünü topluma açıklamıştır. Kurul Başkanı Allahşükür Paşazade, konuşmasında Tiflis, Batum ve Derbent şehirlerinde olduğu gibi, Batı Azerbaycan’da da benzer bir dini merkezin bulunmasının, geçmişe saygı ve geleceğe inançla yaklaşmanın tarihin bir talebi olduğunu belirtmiştir[1].

Yazımıza devam etmeden önce Kafkasya Müslümanları Kurulu hakkında kısaca bilgi vermek faydalı olacaktır. Söz konusu kurul 19. yüzyılda Çarlık Rusyası yönetimi tarafından kurulmuştur. Şii Müslümanları temsilen şeyhülislamlık, Sünnileri temsilen ise müftülük makamı oluşturulmuştur. Sovyetler Birliği'nin ilk yıllarında yürütülen ateizm politikaları sonucunda tüm dini kuruluşlar kapatılmıştır. Ancak II. Dünya Savaşı sırasında Sovyet yönetimi dini politikasını gözden geçirmiş ve 1943 yılında Kafkasya Müslümanları Kurulu'nu yeniden oluşturmuştur. Azerbaycan bağımsızlığını kazandıktan sonra da bu kurul faaliyetlerine devam etmiş; camileri, dini toplulukları ve dini eğitim kurumlarını kendi yetki alanı çerçevesinde yönetmeye başlamıştır. Kurul, bölgelerde Gaziler Şurası aracılığıyla temsil edilmektedir. Dini meseleleri yerel düzeyde yöneten bu şuralar, din eğitimi almış gaziler tarafından idare edilmektedir[2].

Güncel gelişmeye dönecek olursak, Kafkasya Müslümanları Kurulu Başkanı Paşazade, Batı Azerbaycan’da Ermenilerin yaklaşık 300 camiyi ve 500’den fazla mezarlığı yıktıklarını, bununla da insan haklarını ve uluslararası hukuku kesin bir şekilde ihlal ettiklerini belirtmiştir. Konuşmasında, Erivan Gaziliğinin açılmasının, Ermenistan’dan zorla göç ettirilmiş Azerbaycanlıların tarihsel topraklarına yeniden dönmesine hizmet ettiğini; Ermeniler tarafından yıkılmayan tek cami olan “Göy Mescid”in kullanıma açılmasını ve Azerbaycanlıların Batı Azerbaycan’daki cami ile diğer tarihi anıtları serbestçe kullanmaları gerektiğini ifade etmiştir[3].

Paşazade’nin açıklamaları kısa süre içinde Ermenistan basınında yayılmış ve basın, Ermeni Apostolik Kilisesi’nden Paşazade’nin bu açıklamalarına cevap vermesini talep etmiştir. Ermenistan Apostolik Kilisesi, özellikle Paşazade’nin Ermeni dini merkezlerini sahte iddialarla “Büyük Ermenistan” şeklindeki hastalıklı Ermeni hayalini gerçekleştirmeye katkıda bulunmak ve sahtekârlık yoluyla halkların kültürel ve ruhani mirasını benimsemeye çalışmakla[4] suçlamasını, akıl dışı bir iddialar dizisi olarak nitelendirmiştir. Kilise, bu açıklamaların Ermeni halkını ve Ermeni Kilisesi’ni nefret ve düşmanlıkla hedef aldığını ve Azerbaycan propagandasının yalanlarını yaymak anlamına geldiğini ileri sürmüştür[5].

Ermeni Apostolik Kilisesi, Paşazade’nin Eçmiadzin’in tarihi Azerbaycan topraklarında bulunduğuna dair açıklamasına sert tepki göstererek “Azerbaycanlı” etnoniminin Sovyet ulus inşası politikaları sonucunda 1930’lu yılların sonunda ortaya çıktığını ve böyle bir halkın üyesinin, binlerce yıllık yaratıcı yaşamı ve evrensel olarak tanınan manevi-kültürel mirası olan Ermeni halkının tarihsel varlığını sorgulamasının saçma olduğunu savunmuştur[6]. Oysa kilise de bilir ki, Azerbaycan kimliği kökleri yalnızca 20. yüzyılla sınırlanmayıp, çok daha eski tarihsel ve kültürel temellere dayanmaktadır.  

Ermeni Apostolik Kilisesi bu açıklamasıyla da yetinmemiş, her zaman olduğu gibi bu defa da Hristiyan dünyasını arkasına alarak Karabağ meselesinde nasıl mağdur olduklarını, Müslümanların zulmüne maruz kaldıklarını beyan etme eğiliminde bulunmuştur. Şöyle ki, 27-28 Mayıs tarihlerinde İsviçre’nin Bern kentinde, Dünya Kiliseler Konseyi ve İsviçre Protestan Kilisesi iş birliğiyle, Ermeni dini ve kültürel mirasının korunması, halkının insan hakları ve Ermeni ulusunun gelecekteki güvenliği konularını ele alan “Ermeni Mirası Konferansı” düzenlenmiştir[7].

İsviçre’nin “tarafsızlık” geleneği ve yardım misyonuyla tanındığını belirten İsviçre Protestan Kilisesi Başkanı Rahibe Rita Famos, ne ilginçtir ki, toplantıda yalnızca Ermenilerin ve Kürt halklarının “acılarından” bahsetmiştir. Eçmiadzin Katolikosluğu ruhani lideri Karekin II ise Karabağ’da, İran, Suriye ve Afganistan’dakine benzer kültürel bir soykırım yapıldığını iddia etmiştir. İsviçre’de Ermenilerin haklarını savunanların Karabağ’da on yıllar içinde yıkılan mimari anıtları, mezarlıkları, evleri, camileri ve diğer kültürel miras unsurlarını görmezden gelmeleri ise başlı başına bir tartışma konusudur.

Sonuç olarak, bölgede istikrar ve refahın sağlanmasına yönelik çabaların yoğunlaştığı bir dönemde, Kafkasya Müslümanları Kurulunun Erivan gaziliğini yeniden oluşturması, buraya bir gazi ataması ve Erivan’daki tarihi mekânlara Azerbaycanlıların da ziyaret hakkı talep etmesi; savaşın sona ermiş ve topraklar geri alınmış olmasına rağmen, Azerbaycan halkının kendi tarihî mirasına sahip çıkma arzusunun bir yansıması olarak değerlendirilebilir. Bu durum, 1980’li yıllarda Batı Azerbaycan’dan zorla göç ettirilmiş halkın, doğdukları topraklara yeniden dönme ve o yerleri görme hayallerinin bir dini kurulun lideri aracılığıyla dile getirilmesi anlamına da gelir.

Öte yandan, Karabağ bölgesi Azerbaycan halkının en hassas noktalarından biridir. Bu bağlamda Erivan’da Azerbaycan dini temsilciliği açılması yönündeki karar ve dini liderin, Ermenilerin zamanında Azerbaycan’ın tarihî mirasını yok etmeye yönelik girişimlerine yaptığı vurgu; Ermenistan’a yıllardır yaptıklarının bir cevabı, hatta bir tür misilleme olarak da değerlendirilebilir. Karabağ zaferi sonrasında Azerbaycan’ın bölgede egemenliğini pekiştirmesi, buna rağmen Ermeni tarafının hala yayılmacı ve irredentist eğilimlerini sürdürmesi bu açıklamaların yapılmasına zemin ve cesaret kazandırmış olabilir.

*Resim: Fransız ressam Frans Rubo'nun Azerbaycan Türklerine ait olan Revan hanlığının (günümüzde Erivan olarak bilinmektedir) Ruslar tarafından işgal edilişini gösteren 1893 yılına ait çalışması.